Met een beschouwing over 'Tijd' levert Chiel Mensink een eerste bijdrage aan 'Reutum de Verhalen', en dat is een goede zaak. Dat er nog vele bijdragen mogen volgen.
Jan Bunte
Een beleving in tijdsbesef
Tijd is een bijzonder iets. Je ziet het niet, je kunt het niet aanraken maar toch laat het wel degelijk zijn sporen na. Tijd onderscheidt zich dus van alles wat je ziet en tastbaar is. Interessant is om na te gaan hoe je tijd beleeft, zonder de natuurkundige wetenschap erop los te laten. Oftewel: tijd als een kwestie van beleving.
Tijd: een meetkundig instrument
Het is ons niet vreemd dat de mens graag structuur en orde aanbrengt. Zo ook voor ‘tijd’. Door deze meetbaar te maken in eenheden: seconden, uren, maanden, jaren, eeuwen, enzovoorts. Daarmee hopen wij als mens de complexiteit van tijd te vereenvoudigen naar een repeterende meting die voor een ieder eenvoudig te begrijpen is. Een meting die in feite tot in de eeuwigheid doorloopt en waar we elke dag gebruik van maken. We halen er voordelen uit, maar ook nadelen.
Het geeft structuur aan ons leven.
Heeft tijd invloed op het leven of heeft het leven invloed op de tijd? Het meetbaar maken van de tijd pretendeert nog niet dat we daarmee de dimensie tijd ‘beheersen’. Integendeel, als mens hebben we geen invloed op de tijd. Tegelijkertijd zijn we wel gebonden aan de tijd. Waar we wel invloed op hebben, is de wijze waarop we de tijd in meetbare eenheden uitdrukken (seconden, uren, enzovoorts). Een tikkende klok aan de wand óf de heilige Simon en Judaskerk die wederom een uur rond slaat.
Het gekke is dat de tijdsmeting dusdanig in ons dagelijks leven is ingeburgerd, dat een aanpassing van die meting (door bijvoorbeeld de wintertijd of zomertijd in te voeren) wel degelijk iets met onze beleving van tijd doet. Dat terwijl de tijd op zichzelf als ongrijpbaar principe niet is veranderd. Is dat niet erg tegenstrijdig? Nee, kun je bepleiten. We zijn namelijk gewend om technisch en meetkundig te kijken naar tijd. Daar komt nog geen gevoel bij kijken. ‘Leeftijd is maar een getal’, is een mooie uitdrukking die een brug slaat tussen de technische en meetkundige manier om naar tijd te kijken en de beleving die je kunt hebben bij tijd.
Tijdsbeleving
Een ieder beleeft tijd, maar een ieder beleeft het ook op zijn of haar eigen manier. Tijd is daarmee persoonlijk. ‘Het is mijn tijd’! ‘Zijn/haar tijd is geweest!’ ‘Jouw tijd komt nog wel!’ Als je het erg naar je zin hebt, op bijvoorbeeld een carnavalsfeest, dan ervaar je dat de tijd vliegt. Als je een dag later in afwachting bent op een telefoontje voor een verlossend woord over je diploma-uitslag, dan lijkt elke seconde wel minuten te duren. Tijd is dus ook situatie-afhankelijk. Iedereen kent wel iemand die zegt “goh wat gaat de tijd snel, voordat je het weet ben je oud geworden”. Een soort van aanklacht tegen de tijd. Ja, het is de tijd die je oud maakt. Dat overkomt je, dat kun je niet tegengaan. Maar het is jouw eigen beleving in hoe je de tijd in snelheid ervaart. Vergeten om stil te staan bij de ‘snelheid’ van de tijd?
In onze belevingswereld hangen we eigenlijk alles op aan tijd. Elke taal heeft dan ook ontzettend veel woorden die onlosmakelijk verbonden zijn met de tijd. Denk aan woorden als ‘nu/straks’, ‘gisteren/morgen’, ‘klok’, ‘wachten’, ‘snelheid/traagheid’ en ‘geschiedenis’. Maar ook de woorden als ‘urgent’, ‘bewegen’, ‘verwachting’, ‘ambitie’, ‘aannames’, ‘moment’, ‘reflecteren’ en ‘voorspelling’ zijn direct te relateren aan tijd. Allemaal manieren om beleving mee te geven aan de tijd. Een ander veel gehoorde uitdrukking is: “de tijd haalt ons in”. Een bijzondere uitspraak, aangezien dit nooit waar kan zijn. Ook hier zit het in de beleving. Het is een verkapt verwijt dat de tijd jou kennelijk niet de kans heeft gegund om datgene te doen wat je had willen doen.
Tweezijdigheid van tijd
Tijd is misschien nog het beste uit te leggen als een rechte oneindige lijn met daarop een bal die continu rolt in hetzelfde tempo. Die bal noemen we het ‘hier en nu’. Alles wat zich achter de bal begeeft is het verleden en alles wat zich vóór de bal begeeft is de toekomst. Daarmee wordt de tijd tweezijdig. Dat betekent dat we kunnen concluderen dat tijd de eenheid is voor verandering. Enerzijds de verledentijd die rijk is aan gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden. Anderzijds de toekomst waarin we nog niet weten wat er staat te gebeuren. Deze twee richtingen worden gescheiden door de tegenwoordige tijd. Door alles wat we ‘hier en nu’ doen creëren we dus momenten in de verledentijd.
We leggen momenten ook in tijd vast. In een herinnering, in geschreven verhalen, op een foto of in een video. De laatste twee zijn vooral technische uitvindingen om momenten in tijd vast te leggen. Interessante is een herinnering van iemand, aangezien een herinnering een beleving is van een gebeurtenis in de verledentijd. Het is eigenlijk een gemarkeerd en afgebakend stukje tijd dat heeft plaatsgevonden (verledentijd). Een persoon slaat bewust of onbewust een herinnering op. Een herinnering is daarmee een eenzijdige richting in tijd, namelijk naar het verleden. Herinneringen brengen ook interessante verhalen.
We kunnen niet in de tijd vooruit denken. Wel kunnen we voorspellen op basis van aannames, patronen, ontwikkelingen, trends, enzovoorts. Toch heeft een voorspelling altijd een relatie met het verleden aangezien we aan de hand van het verleden de toekomst proberen te voorspellen. De meest in het oog springende voorbeelden zijn: een weersvoorspelling en een voetbalwedstrijd. Op basis van waarnemingen proberen we natuurlijke mechanismen te verklaren om vervolgens als theorie in te zetten om te voorspellen wat er vóór de bal gaat gebeuren. Toch blijft dat altijd lastig. De weersvoorspelling komt niet altijd overheen met wat de ‘tijd ons brengt’. Bovendien had niemand op het WK van 2014 verwacht dat Nederland met 5-1 van Spanje zou winnen. Laten we het verleden waarderen, het geeft ons veel inzichten voor later. De tijd zal ons leren!
Je kunt concluderen dat je overgeleverd bent aan de tijd. De tijd heeft je gebracht en de tijd zal je wegbrengen. In ieder geval een gedeeld lot.
Chiel Mensink
december 2023